Dane Centralnego Biura Zwalczania Cyberprzestępczości za 2024 rok pokazują dramatyczną skalę problemu: policja przeprowadziła ponad tysiąc postępowań dotyczących cyberprzestępczości. Niestety, niewielki odsetek z nich na podstawie zgłoszeń od samych poszkodowanych. Ale zgłoszenie oszustwa to nie powód do wstydu. To jedyny sposób na to, jak pomóc sobie i innym, którzy mogą paść ofiarą cyberoszustów w przyszłości. Podpowiadamy, jak zapobiegać, ale i regaować.
Dlaczego seniorzy stają się celem cyberprzestępców?
Cyberprzestępcy nie działają przypadkowo – to profesjonalni manipulatorzy, którzy dokładnie analizują swoje cele. Senior jest dla nich atrakcyjny z kilku powodów:
- nierzadko posiada znaczne oszczędności zgromadzone przez lata pracy,
- ma ograniczoną wiedzę o współczesnych zagrożeniach cyfrowych,
- bywa, że żyje w izolacji społecznej, co czyni go bardziej podatnym na manipulację,
- stres związany z nowymi technologiami może prowadzić go do pochopnych decyzji.
Oszuści doskonale znają te słabości i bezwzględnie je wykorzystują. Budują narracje oparte na strachu („Twoje konto jest zagrożone”), współczuciu („Twój wnuczek potrzebuje pomocy”) lub chęci szybkiego zysku („Gwarantujemy zyski z inwestycji”).
Najczęstsze pułapki na seniorów – co każda rodzina powinna wiedzieć
Oszustwo „na wnuczka” 2.0
Oszuści wykorzystują m.in. technikę spoofingu, która pozwala im podszywać się pod dowolny numer telefonu.
Jak mogą go zdobyć? Możliwości jest wiele.
Może to być efekt wycieku danych w internecie (np. po podaniu numeru telefonu w trakcie zakupów online), pozyskania go z kanałów social media bądź strony WWW, a nawet wyłudzenia go poprzez fałszywy formularz w internetowej ankiecie.
Efekt? Senior widzi na wyświetlaczu numer dziecka lub wnuka, ale rozmawia z przestępcą, który może znać szczegóły z życia rodziny zdobyte z mediów społecznościowych.
Mało tego, dostepna dziś technologia pozwala nawet pozyskać próbkę głosu od prawdziwego dziecka lub wnuka poprzez wykonanie krótkiej rozmowy telefonicznej z tą osobą i wygenerować na tej podstawie konkretne wypowiedzi. W takim wypadku zorientowanie się,, że mamy do czynienia z kimś obcym jest bardzo trudne.
Fałszywi pracownicy banku – mistrzowie manipulacji
To najbardziej wyrafinowana forma oszustwa wykorzystująca zaufanie do instytucji finansowych. Oszust dzwoni, przedstawiając się jako pracownik banku, i informuje o „wykrytych zagrożeniach” na koncie. Używa terminologii bankowej, zna numer konta ofiary, a nawet wysyła SMS-y z danymi osobowymi, aby uwiarygodnić swoją tożsamość.
Oszukańcze SMS-y i e-maile – cyfrowe sidła
To kolejna metoda oszustów, w ramach której bardzo często podszywają się pod firmy kurierskie. Seniorzy otrzymują wiadomości tekstowe o treści: „Twoja paczka została zatrzymana. Dopłać 3,50 zł przez link”. Pozornie niewielka kwota i codzienna sytuacja prowadzą do kliknięcia w link i wpisania danych bankowych na fałszywej stronie.
Praktyczne strategie ochrony – system bezpieczeństwa dla seniora
- Stwórz hasło rodzinne – słowo znane tylko Waszej rodzinie, które będzie używane w sytuacjach awaryjnych. Może to być imię ukochanego zwierzęcia z dzieciństwa, nazwa miejsca wakacji czy inne słowo mające znaczenie tylko dla Was.
- Przygotuj listę kontaktów napisaną dużymi, czytelnymi literami – numer konsultanta w banku, dzieci, wnuków, sąsiadów – każdego, kto może pomóc seniorowi w starciu z oszustem.
- Przećwicz, jak rozmawiać przez telefon – zorganizuj symulowaną rozmowę, aby przejść przez to w praktyce. Przestrzegaj seniora przed używaniem pewnych zwrotów. Np. odbierając telefon, który być może jest od wnuka, warto powiedzieć „Halo! Kto dzwoni?” zamiast „Tomek, to Ty?”, aby nie ułatwiać pracy potencjalnemu oszustowi.
- Wprowadź zasadę 24-godzinnego oczekiwania – każda decyzja finansowa powyżej ustalonej kwoty (np. 100 albo 200 zł) wymaga odczekania do następnego dnia i skonsultowania z rodziną. Ta prosta zasada może uratować tysiące złotych.
- Zainstaluj aplikację blokującą spam telefoniczny, ale pokaż, jak z niej korzystać – do popularnych rozwiązań należą na przykład Truecaller czy Should I Answer.
- Pomóż ustawić niskie limity dzienne dla przelewów bankowych online. Senior nadal będzie mógł płacić rachunki, ale nie będzie mógł przelać oszustowi większych kwot za jednym kliknięciem. Skonfiguruj powiadomienia SMS o każdej operacji – ale upewnij się, że senior rozumie, co one oznaczają.
Jak rozmawiać z seniorem o cyberbezpieczeństwie?
Każdy z nas potrzebuje wsparcia i edukacji, ale nie może ona przypominać szkolnego wykładu. Rozmawiając z seniorem, masz przecież do czynienia z dorosłą, samodzielną osobą. Podczas cotygodniowych rozmów lub wizyt naturalnie nawiązuj do tematów bezpieczeństwa w sieci. Opowiadaj o tym, co słyszałaś/eś o nowych oszustwach w wiadomościach. Podrzuć artykuł do przeczytania. Pytaj: „Co byś zrobił/zrobiła, gdyby ktoś zadzwonił i powiedział, że…” .
Używaj konkretnych przykładów, nie abstrakcyjnych ostrzeżeń. Zamiast „uważaj na oszustów” powiedz: „Wczoraj w wiadomościach mówili o oszustach, którzy dzwonią i podają się za pracowników banku. Pamiętasz, co miałabyś/miałbyś zrobić w takiej sytuacji?”.
Wzmacniaj pozytywnym przekazem każdy wyraz ostrożności seniora. Jeśli opowie, że ktoś dzwonił, ale nie uzyskał żadnych danych – pochwal tę reakcję. Jeśli zapyta o podejrzaną wiadomość – doceń jego czujność, a nie krytykuj za „niepotrzebne” niepokoje. Jeśli pokaże Ci w telefonie podejrzany SMS – sprawdźcie razem jego treść i nadawcę. W przypadku podejrzenia oszustwa, razem zgłoście incydent do CERT Polska.
– Próbę oszustwa zawsze warto zgłaszać do CERT Polska. Interesują nas zarówno nieudane, z perspektywy przestępców, próby oszustwa, jak i te skuteczne, w których wyłudzono środki finansowe lub dane. Naszą misją jest zapobieganie działaniom przestępców i ochrona osób, które jeszcze z oszustwami wcześniej nie miały styczności. Na policję idziemy wtedy, kiedy doszło do przestępstwa, czyli na przykład doprowadzono nas do niekorzystnego rozporządzenia mieniem – wyjaśnia Karol Bojke z CERT Polska.
– Najbardziej kompleksową formą zgłaszania jest formularz na naszej stronie, czyli incydent.cert.pl. Jeśli przychodzi do nas podejrzany SMS, możemy natomiast kliknąć trzy kropki na górze ekranu, wybrać opcję „Przekaż dalej” i wysłać go na darmowy numer 8080 do CERT Polska. Jest jeszcze jedna bardzo wygodna opcja, którą mamy na co dzień w swoich telefonach, czyli aplikacja mObywatel. W mObywatelu mamy usługę „Bezpiecznie w sieci”. W tej usłudze są dwie zakładki – jedna z bazą wiedzy dotyczącą cyberzagrożeń, a druga to formularz zgłoszeniowy – dodaje ekspert.
Co robić w konkretnych sytuacjach?
Gdy senior otrzymuje podejrzany telefon
Jeśli senior dzwoni do Ciebie podczas rozmowy z „pracownikiem banku”, nie mów mu, żeby się rozłączył – oszust może to słyszeć i próbować reagować, na przykład sugerując, że współpracuje z policją lub przekonując, że przekazywane przez Ciebie rady zadziałają na niekorzyść seniora. Zamiast tego podpowiedz: „Powiedz tej osobie, że za chwilę do niej oddzwonisz, bo masz teraz ważną rozmowę ze mną. Poproś o numer, pod który możesz oddzwonić”.
Po rozłączeniu się seniora z oszustem spokojnie wyjaśnij z nim sytuację. Zweryfikuj informacje, dzwoniąc na oficjalny numer banku. Nigdy nie używaj numeru podanego przez dzwoniącego. Jeśli to było rzeczywiście oszustwo, pomóż seniorowi zgłosić sprawę na policję i do CERT Polska.
Gdy senior chce zrobić duży przelew
Nie zabraniaj kategorycznie – to może wywołać opór i sprawić, że senior będzie działał w tajemnicy. Zamiast tego zapytaj: „Możesz mi opowiedzieć o tym przelewie? Kto Cię o niego poprosił i dlaczego?”
Słuchaj bez osądzania. Zadawaj kolejne pytania: „Skąd masz ten numer konta?”, „Dlaczego ta sprawa jest tak pilna?”. Pamiętaj: presja czasowa to zawsze sygnał ostrzegawczy.
Gdy senior padł już ofiarą oszustwa
To najtrudniejszy moment – dla seniora i dla rodziny. Senior może się wstydzić, czuć się winny, obawiać się oskarżeń. Twoja reakcja w pierwszych minutach po odkryciu oszustwa zadecyduje o tym, czy senior będzie miał odwagę zgłosić sprawę i współpracować w jej rozwiązaniu.
Nie mów: „Jak mogłaś/eś się dać nabrać?”, „Przecież mówiłem/am, żeby uważać”, „Dlaczego nie zadzwoniłaś/eś do mnie?”. Zamiast tego powiedz: „To nie Twoja wina. To są profesjonalni przestępcy, którzy oszukują nawet młodych ludzi. Najważniejsze, że teraz jesteś bezpieczna/y. Pomogę Ci”.
Natychmiast zablokuj karty i konta bliskiej osoby– zadzwoń do banku. Pomóż jej zmienić wszystkie hasła do bankowości elektronicznej. Zachowaj wszystkie dowody: screeny, SMS-y, numery telefonów oszustów. . Zgłoś sprawę na najbliższym komisariacie lub posterunku policji. Powiadom bank o oszustwie – im szybciej zareagujesz, tym większa szansa na odzyskanie środków.
Budowanie długoterminowej odporności na oszustwa
Tworzenie sieci wsparcia
- Pomóż seniorowi stworzyć sieć wsparcia składającą się z rodziny, sąsiadów, znajomych z klubu seniora czy parafii. Każda z tych osób może być dodatkowym źródłem weryfikacji podejrzanych sytuacji. Wydrukuj listę z tymi kontaktami.
- Zachęć seniora do rozmów o doświadczeniach z oszustami (również z rówieśnikami). Te rozmowy są formą wzajemnej edukacji i wsparcia.
- Nawiąż kontakt z lokalną policją – poznaj dzielnicowego, poinformuj go o tym, że w okolicy mieszka senior, który może być celem oszustów.
Linie wsparcia i pomoc w kryzysie
- Zgłoś zawiadomienie o przestępstwie na policję. Możesz to zrobić w każdej jednostce policji.
- Infolinia UKNF pod numerem (48) 22 262 58 00 służy weryfikacji firm finansowych i zgłaszaniu podejrzanych praktyk.
- Formularz zgłoszeniowy na stronie incydent.cert.pl pozwala na zgłoszenie cyfrowego oszustwa. Specjaliści CERT Polska służą pomocą w eliminacji zagrożenia.
- Niebieska Linia (22 668 70 00) oferuje wsparcie psychologiczne dla osób w kryzysie, w tym ofiar oszustów.
